شيخ ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق رازي معروف به شيخ كليني، از مشهورترين فقهاي شيعه است كه در زمان حيات امام حسن عسگري(ع) در نيمه اول قرن چهاردهم هجري به دنيا آمده است. وي كه متولد حومه شهر ري (روستايي به نام كلين در نزديكي حسن آباد امروزي) است، علوم اسلامي را نزد پدر و دايي و نیز در ری فراگرفت. وي از نوابغ دوران در علوم ديني بود و به زودي حوزه علميه ري را تحت زعامت گرفت. شيخ كليني كه مهمترين دغدغهاش، جمعآوري روايات ائمه معصوم بوده است در پي اين هدف، ساليان زيادي را پاي درس فقها و راويان حديث در قم و بغداد گذراند.
عصر كليني
كليني در دوراني پر از آشوب و متلاطم به دنيا آمد كه شايد منازعات و جدلهاي جدي ميان مكاتب و ضعف فرقههاي اسلامي، از مهمترين ويژگيهاي آن به شمار رود. حكومت خلفاي عباسي از اواسط قرن سوم هجري قمري، كمكم اقتدار پيشين را از دست داد و رو به افول گذاشت و درون ممالك اسلامي شكلگيري حكومتهاي محلي همچون «فاطميان» در مصر و بخشهاي «اميرنشين» زير نظر خليفه كه در عمل، مستقلاً به اداره ممالك تحت اختيار خود ميپرداختند بر شدت ضعف حكومت عباسيان افزود. در اين فضاي ضعف حكومت و كاهش اقتدارگرايي آن، فرقههاي اسلامي فرصت يافتند عقايد خود را منتشر سازند و پايههاي نظري و عقيدتي تشيع در اين عصر، مدون شد. در اين عصر، گروهي از مسلمانان اولين فرقه يا گرايش فكري درون اسلامي را با نام «معتزله» رقم زدند كه در واقع تقرير متفاوتي از مسائلي چون جبر اختيار، توحيد و صفات الهي، مبدأ آفرينش دنيا و... ارائه ميكرد كه با روش فقهي حديثگرا در تعارض بود. در مقابل، فرقه اشعري مسلكي شكل گرفت كه اعتقاد به گونهاي افراطي از بنيادگرايي در احاديث داشتند. جريان اهل حديث با نوعي پايبندي خردگريزانه نسبت به روايات و درك سطحي و ظاهري از آنها به اعتقاداتي چون تجسم خداوند روي آوردند كه اين نگاه البته ميان اهل سنت حنبلي صاحب طرفدار بود. جريان اهل رأي در مقابل كه شمار زيادي از حنفيان را نيز در برميگرفت، بر ضرورت استفاده از تعقل در دين و حتي احكام تعبدي پاي ميفشرد. اين جدل رفته رفته به ميان علماي شيعه نيز كشيده شد و در عصر حيات كليني، بازار اين مباحث داغ بود. در اين دوره است كه كليني با جمعآوري كتاب مهم كافي، ميكوشد تا مسائل مهم مورد اختلاف ميان اين فرَق را با جمعآوري روايات امام معصوم به داوري گذارد و توجه ويژه به علم و خردگرايي خاصه در دو بخش نخست كتاب اصول كافي، نشانگر جمع خردگرايي و حديث بود.
عصر كليني را ميتوان دوران مدون كردن روايات و تدوين متون به حساب آورد. متون روايي در قرن سوم با پيدايش مجموعه وسيعي از «جوامع حديثي» و «مسندها» و «سنن» همراه ميشود كه از آن جمله ميتوان به «مسند احمد»، «صحيح بخاري»، «صحيح مسلم» و «صحيح ترمذي» اشاره كرد. البته كتب جامع در حوزههاي غيرروايي در حوزههايي چون كلام، تاريخ و فلسفه نيز رفتهرفته از اين قرن نگاشته ميشوند كه به عنوان مثال ميتوان تاريخ طبري را از آن زمره به حساب آورد.
در ميان اين حجم تأليفات و گردآوري منابع تاريخي، شاهد وجود پراكندگي زياد در روايات شيعي هستيم كه در بيش از 400 كتب حديثي كه به «اربعمائه» مشهور بود، پخش شده بود. گرچه منابع حديثي شيعه، علاوه بر وجود مقدس پيامبر اكرم، شامل قول ائمه معصومين و سيره ايشان نيز ميشد، تلاشي سنگين و بيوقفه ميطلبيد تا مهمترين روايات شيعه در مجموعهاي واحد جمع آوري گردد كه البته اين همت را مرحوم شيخ كليني با تلاش 20 ساله خود در تأليف «كافي» به خرج داد. وي در پايان مقدمه خود، به درخواست دوستي ناشناس اشاره ميكند كه به شيخ ميگويد «اي كاش كتابي نگاشته ميشد كه در همه زمينههاي ديني، روايت صادقين را در خود جمع داشت و به اين ترتيب اختلاف بين روايات كه عامل سردرگمي است، از بين ميرفت و مرجعي براي هر جوياي حقيقتي ميشد.» و شيخ كليني به اين درخواست جواب مثبت داده و به جمع آوري احاديث ميپردازد.
نام كتاب نيز از همين درخواست و پاسخ برگرفته شده است، بدين سان كه شيخ كليني در بخش واپسين مقدمه كتاب خود خطاب به آن دوست ناشناس نوشته است:«وقلت انك تحب ان يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه علم الدين»: گفتي كه مايلي نزدت كتابي باشد كه با جامعيت در علوم دين، «كافي» باشد.
شرح كافي
شايد در طول تاريخ شيعه، زعمای دین از كمتر كتابي چون «الكافي» تقدير کرده باشند. عالمان شيعه بيشترين حد ستايش را از اين كتاب و شيوه تنظيم روايات در آن در قياس با ساير كتب حديثي به عمل آوردهاند. شيخ مفيد از بزرگترين زعماي شيعه در عصر غيبت، معتقد بود «اين كتاب از گرانقدرترين كتابهاي شيعه و مفيدترين آنهاست» (من أجلّ كتب الشيعة وأكثرُها فائدة است ). محمد بن مكي معروف به شهيد اول نيز بر اين باور که «در اماميه كتابي در حديث همپايه الكافي نوشته نشده است» و محقق كركي كتاب الكافي را كتابي بيمانند و «الجامع الكبير لاحاديث أئمة الهدى» خوانده و مينويسد:«اين كتاب شامل مجموعهاي از احاديث است كه در كتابهاي ديگر ديده نميشود.»
علت اين ستايشها ويژگيهاي خاصي است كه اين كتاب در زمان خود داشته است. نخستين اهميت و ويژگي كافي، نزديكي به دوران امام معصوم (ع) است، به طوري كه آن را ميتوان نخستين جامع احاديث شيعه به حساب آورد كه پيش از غيبت كبري به نگارش درآمده است. تنوع موضوعات در كافي و دستهبندي جالب و قابل الگوگيري شيخ كليني دومين ويژگي آن است كه سه بخش اعتقادات، احكام و متفرقه شامل اخلاقيات و... را در برميگيرد. ويژگي ديگر كافي اين است كه مرحوم كليني سعي كرده است سلسله سند را به صورت كامل بياورد.
كافي مشتمل بر حدود 16 هزار و100 روايت از معصومين عليهم السلام است. اين روايات در سه بخش «اصول»، «فروع» و «روضه» تنظيم شدهاند كه در واقع نخستين بخش يعني اصول را ميتوان دربرگيرنده مهمترين روايات اين كتاب دانست.
اصول كافي متضمن روايات اعتقادي و اخلاقي است كه پايههاي اعتقادات شيعه در آن بيان شده است. تأملي در نخستين ابواب اصول كافي، به وضوح وجه تمايز شيعه را با ساير اديان و فرق نشان ميدهد، خاصه آنجا كه «عقل» و «علم» نخستين و دومين فصلهاي كتاب روايي مرحوم كليني به شمار ميروند.
باب «العقل و الجهل» نخستين بخش از اصول كافي است. از نظر مرحوم كليني «عقل معيار تكليف و ثواب و عقاب الهي است» و براي همين كوشيده است با گردآوري روايت منسوب به ائمه اطهار پيرامون اهميت تعقل در دين و البته با توجه به لزوم پرهيز از خردگرايي غيرتعبدي، به تعريف «عقل ديني» بپردازد و آن را بستر و محفلي اساسي براي دينداري مؤمنان در نظر گيرد.
دومين باب از كتاب اصول كافي، توسط كليني «فضلالعلم» نام گرفته است. اين كتاب نيز در واقع ادامه كتاب «عقل و جهل» به شمار ميرود كه در آن بر لزوم تفقه و عميق انديشي در دين و پرهيز از راههاي غيريقين آور و گمانهزني تأكيد شده است. ابتداي اين فصل به روايات در مدح فضيلت دانش اندوزي اشاره كرده و سپس طي رواياتي به نهي از گمانهزني در مسائل ديني و استفاده از روشهاي غيرمعتبر همچون قياس براي تشخيص اصول و احكام دين كه نتيجه آن بدعت در دين خداست، پرداخته است. همچنين از قرآن و سنت، به عنوان دو منبع كمك كننده عقل در تشخيص احكام و مسائل در اين باب اشاره شده است.
اما باب توحيد كه از فصول بسيار مهم اصول كافي به شمار ميرود، مسئله شناخت خدا و آگاهي به صفات او را موضوع گردآوري روايات قرار داده است. جالب اينجاست كه بسياري از روايات گردآوري شده در اين فصل، ميان متكلمان اسلامي و فلاسفه مورد مناقشه و بحثهاي فراوان قرار گرفته است. براهين مربوط به «حادث بودن عالم» كه روايتي منسوب به امام صادق(ع) در مناظره با جمعي از اهل كفر است، آغازگر اين بخش كتاب است و در ادامه موضوعاتي نظير «شيء بودن خداوند يا تنزيه او از جسمانيت»، «امكان رؤيت خداوند»، «صفات ذاتي و فعلي» و مسائل مهم ديگر داراي جنبه فلسفه و خداشناسي در روايات همچون «بداء»، «جبر و اختيار»، «مسئله شرور»، «سعادت و شقاوت» و «هدايت انسانها» مدنظر مرحوم كليني قرار گرفتهاند.
«كتاب الحجه» از ديگر ابواب مهم اصول كافي است كه در آن، مهمترين تمايز ميان شيعيان و اهل سنت يعني اعتقاد به امام و حجت را با جمع آوري آيات مربوطه، مطرح نموده است. در اين بخش، كليني كوشيده است ضمن تبيين تفاوت ميان پيامبر و امام در ديدگاه شيعه، مجموعهاي از صفات و ويژگيهاي ائمه اطهار(ع) را بيان نمايد. كتاب الحجه، در قسمتهايي به نام «ابواب التاريخ» به تاريخ زندگاني هر يك از چهارده معصوم پرداخته است و دست آخر نيز بخشي به امام زمان(عج) و ويژگيهاي ايشان و عصر غيبت و عصر ظهور اختصاص يافته است. نكته قابل توجه در اين بخش البته آن است كه تمركز كليني بر جمع آوري همه احاديث مربوط به موضوع مذكور، سبب شده تا برخي روايات را كه به نظر ميرسد داراي جنبههاي غلوآميز نيز هستند در زمره ساير روايات در اين بخش اضافه نمايد كه گاه طي ساليان و قرون بعد، مورد مناقشه قرار گرفتهاند.
علاوه بر ابواب فوق كه به بيان اساسيترين مفاهيم و معارف شيعه ميپردازد، كتاب اصول كافي داراي بخشهاي ديگري با نامهاي «الايمان و الكفر»، «الدعاء»، «فضل القرآن» و «العشره» نيز است.
«فروع كافي» كه از نظر حجم، بخش اعظم كتاب «كافي» را در برميگيرد، بر خلاف اصول كافي كه به اصول اعتقادي شيعيان ميپردازد، به احكام و اصول فقهي در قالب روايات معصومين پرداخته و در 26 باب اين مسائل را بيان نموده است. «كتاب الطهاره»، «كتاب الصلاه»، «كتاب الزكاه و الصدقه»، «كتاب الصيام»، «كتاب الحج»، «كتاب الجهاد»، «كتاب المعيشه» و «كتاب النكاح» تعدادي از اين ابواب هستند. با نگاهي به اين تقسيمبندي، ميتوان متوجه شد دستهبندي حال حاضر در تشريح مسائل فقهي رسائل عمليه نيز به گونهاي وام دار شيوه نظام تقسيم موضوعات شيخ كليني است.
«روضه الكافي»نيز سومين بخش اين كتاب است كه در آن روايات مختلف و متفاوت در موضوعات گوناگون بدون ترتيب و دستهبندي خاصي آورده شده است. برخي از موضوعاتي كه روايات اين كتاب بدانها پرداختهاند شامل «تفسير برخي آيات قرآن»، «توصيه و اندرزهاي اخلاقي ائمه اطهار»، «رؤيا و انواع آن»، «دردها و درمان آنها»، «تاريخ حيات پيامبران، ائمه و برخي صحابه» و از اين جمله مسائل است.