فقید سعید، مرحوم حضرت‌آیت‌الله مهدوی کنی در طول سال‌های پس از انقلاب اسلامی و در کنار مسئولیت‌های متعدد و کلان اجرایی و علمی خویش، امامت جمعه موقت تهران را نیز در دوره‌ای محدود به عهده داشتند و در مواقعی نیز بنا به ضرورت، سخنران پیش از خطبه‌های نمازجمعه تهران بودند. اگرچه معدود بودن دفعات عهده‌داری این مسئولیت از سوی معظم‌له، از یکسو موجب شد تا این وجه از نقش اجتماعی، عبادی و سیاسی ایشان کمتر به چشم آید ولی از سوی دیگر، همین محدودیت می‌تواند بر اهمیت محتوای این خطبه‌ها و سخنان بیفزاید، به ویژه آنکه جست‌وجوی پژوهشگر نشان می‌دهد هیچ‌یک از سخنرانی‌های پیش از خطبه‌ها و نیز تقریباً هیچ‌یک از خطبه‌های ایشان تاکنون انتشار نیافته است. (۱)
از این رو به معاونت پژوهشی دانشگاه و دفتر تنظیم آثار معظم‌له پیشنهاد شد این مجموعه از خطبه‌ها و سخنان در یک قالب منسجم گردآوری شوند و با تدوین علمی نوینی
انتشار یابند.
این مجموعه حاضر شامل پنج سخنرانی معظم‌له پیش از خطبه‌ها در کنار ۲۴ خطبه‌ای که- ضمن ۱۲ مورد اقامه نماز- ایراد شده‌اند مجموعاً ۲۹ متن را در یک دوره زمانی حدوداً ۲۰ ساله دربرمی‌گیرد. از سویی همانطور که خوانندگان محترم توجه خواهند نمود متن خطبه‌ها و سخنرانی‌ها مشحون از آیات مختلف قرآن کریم و روایات متعددی است که معظم‌له ضمن ارائه مباحث اخلاقی آن‌ها را ذکر نموده یا به آن‌ها ارجاع داده‌اند، بنابراین از یکسو می‌توان متن اثر حاضر را از این جهت، اثری اخلاقی و دینی برشمرد که خواننده را با ابعاد مختلف موضوعات اخلاقی به‌ویژه با تأکید بر جنبه‌های کاربردی آن‌ها آشنا می‌سازد و به همین دلیل به نظرم رسید خوب است خواننده علاقه‌مند را در خلال اینگونه مباحث به کتاب اخلاق علمی معظم‌له (۲) نیز ارجاع دهم تا امکان طرح و مرور بیشتر نظرگاه‌های اخلاقی ایشان نیز فراهم آید. (۳)
بنابراین یادآوری این موضوع را ضروری می‌دانم که به نظر پژوهشگر، این اثر در کنار دو اثر مهم منتشر شده از معظم‌له، یعنی کتاب «نقطه‌های آغاز در اخلاق علمی» و کتاب «خاطرات ایشان» سه‌گانه‌ای مکمل را می‌سازد که ارتباطی دو سویه و دائمی را میان مباحث اخلاقی (عرفان نظری)، امور اجرایی و اداری دولت (تدبیر حکومت) و نهایتاً اخلاق حرفهای (عرفان عملی) بنا می‌نهند. به همین دلیل تلاش شده است برای درک بهتر موضوعات مطرح شده در سخنرانی‌ها و خطبه‌ها، برخی مباحث این اثر در حد مقدور، به سرفصل‌های برگزیده از مباحث دو کتاب یاد شده ارجاع شوند تا خوانندگان علاقه‌مند بتوانند بهره‌برداری افزون‌تری از متن این اثر داشته باشند. (۴)
***
با توجه به اینکه محور اصلی متن کتاب، سخنان معظم‌له در جایگاه نماز جمعه تهران است، روش کار اینگونه تنظیم شد که ابتدائاً فرمایشات ایشان از گفتار به متن تبدیل شده و سپس طی مراحلی به تدریج پردازش‌های مورد نیاز روی متن‌ها انجام گرفته است. بااین همه انتظار می‌رود خوانندگان محترم هنگام بهره‌برداری از متن، به این ویژگی‌ها عنایت کافی داشته باشند:
۱. توجه به اینکه مخاطبان خطبه‌های نماز جمعه در درجه نخست، همان نمازگزاران یا عموم مردم و اقشار مختلف جامعه بوده و هستند، لذا خطیب و امام جمعه باید با زبانی ساده و واژگانی قابل فهم و به دور از تکلف و آرایه‌های کلامی و گاهی حتی با تکرار، به ایراد سخن می‌پرداخته است، بنابراین محتوای اصلی این متن، خطابه‌هایی شفاهی برای عموم مردم بوده و اگر چه ممکن است متن پیش‌رو هنوز هم از همین ویژگی‌ها برخوردار باشد، اما در عین حال تلاش شده است مطالب از حالت گفتاری خارج شوند و مشابهت بیشتری به متن بیابند.
۲. استفاده از دایره معمول واژگان آیت‌الله مهدوی‌کنی برای پژوهشگر موضوعیت داشته و حتی شیوه انشا و سخنرانی معظم‌له و تأکیدات خاص ایشان روی برخی کلمات، اصطلاحات و استنادات قرآنی، مورد توجه قرار داشته و به همین خاطر سعی بر حفظ اصالت کلام ایشان شده است.
۳. دایره واژگانی و گفتمانی دهه نخست انقلاب اسلامی هم در بیان انقلابی مباحث و موضوعات، هم در ارتباط با وقایع و رخداد‌های روز و هم در ارتباط با دفاع مقدس، در پردازش متون موضوعیت داشته است. یکی از زیباترین موارد بروز و ظهور این خوشه واژگان در دعا‌های ابتدا و انتهای خطبه‌ها و به ویژه در خطبه‌های دوم قابل مشاهده و توجه است.
***
اثری که در معرفی آن سخن می‌رود، همانند هر کار پژوهشی دیگری حاصل مجموعه‌ای از انگیزه‌ها در پژوهشگر بوده است که مختصراً به آن‌ها اشاره می‌شود:
نخست؛ یک انگیزه قوی برای همه ما دانشجویان دانشگاه نسبت به حضرت آیت‌الله مهدوی کنی وجود داشته و دارد که ما ایشان را استاد استادان خود و پدر معنوی خویش می‌انگاریم. حق زیادی که معظم‌له برگردن اینجانب و امثال من داشته، دارند و خواهند داشت و لطفی که همواره به دانشجویان خویش داشته‌اند ایجاب می‌کرد که در حد توان خود برای انتشار دیدگاه‌های ایشان بکوشیم، لذا چنین خدمتی را نمی‌توان بیش از تحفه‌ای فرزندانه در برابر حق والای پدری دانست.
دوم؛ فراخوان معاونت پژوهشی دانشگاه مبنی بر تأسیس دفتر تنظیم آثار معظم‌له در سال‌های اخیر انگیزه‌ای جدی برای انجام این کار تلقی می‌شود. این فراخوان بر آن بود که «گردآوری و تدوین مطالبی که قبلاً توسط حضرت آیت‌الله مهدوی‌کنی ارائه شده‌اند، اما تاکنون به صورت اثری واحد و منسجم تنظیم و منتشر نشده‌اند» را در دستور کار قرار دهد و بر همین اساس «از تمامی شاگردان و دوستداران استاد دعوت به همکاری» به عمل آمد. نِعمَ الفرصه.
انگیزه سوم؛ فرصت ارتباط نزدیک و مستقیمی است که در دو سال اخیر و با پذیرش مسئولیت علمی- اجرایی در دانشگاه برای اینجانب پیش آمده و به واسطه آن از نعمت ارتباط کاری هفتگی و درک محضر ایشان برخوردار شده‌ام (جلسات هیئت رئیسه یا شورای دانشگاه و بعضاً هیئت مدیره جامعه‌الامام‌الصادق). طی این جلسات به تدریج متوجه شدم تجارب طولانی مسئولیت‌های اجرایی معظم‌له در اوایل انقلاب و نیز سطح بسیار بالای مسئولیت‌های ایشان (از جمله عضویت در شورای انقلاب، ریاست کمیته‌های انقلاب اسلامی، وزارت کشور و نخست‌وزیری در نخستین سال‌های پیروزی انقلاب) موجب شده تا رویکرد اجرایی ایشان واجد ویژگی‌هایی قابل تأمل - هم از بُعد علمی و هم از بُعد اجرایی- باشد که البته مطالعه عمیق و بررسی علمی و تدوین آن دست‌کم فرصت چندین تحقیق دانشگاهی را می‌طلبد.
*پی‌نوشت‌ها در سرویس تاریخ «جوان» موجودند.
