«روزی که شاید در همه اروپا ۱۲ تن یافت نمی‌شدند که نوشتن و خواندن بدانند، در نیشابور ۱۲ هزار قلمدان مرصع بیرون می‌آمدند تا یک حدیث را از زبان فرزند پیامبر (ص) بنویسند» این جمله‌ای است که استاد محمدرضا حکیمی در کتاب «دانش مسلمین» گفته است و بسیاری از تاریخ‌نگاران اروپایی خود بر این گزاره صحه گذاشته و شرمسارانه تأییدش کرده‌اند.
زیگرید هونکه، تاریخ‌نگار و فرهنگ‌پژوه شهیر اروپایی در کتاب خود به نام فرهنگ اسلام در اروپا ضمن مقایسه دو فراز از تعالیم اسلام و مسیحیت به بررسی جایگاه علم و کتابخوانی در دو فرهنگ اسلامی و اروپایی می‌پردازد. او فرمایشی از پیامبر اسلام از منابع اسلامی نقل می‌کند که «هرکس در راه کسب علم بکوشد، عبادت خداوند را کرده‌است» و همچنین «علم‌آموزی بر تمام مسلمانان واجب است». زیگرید هونکه سپس به فرازی از کتاب مقدس مسیحیت اشاره می‌کند که در آن به سرزنش علم‌آموزی و مطالعه و تحقیق پرداخته شده‌است. «مگر خداوند دانش این جهان را حماقت ننامیده‌است. من می‌خواهم از بین ببرم دانش دانشمندان را و مردود کنم شعور باشعوران را. خدا برای جهان سرنوشت احمقانه‌ای انتخاب کرده‌است تا دانشمندان و عالمان را سرشکسته و شرمسار گرداند» هونکه با مقایسه این دو فراز از دو فرهنگ که آن را «دو درک متفاوت از دو جهان مختلف همچون آب و آتش» می‌داند، معتقد است این دو طرز فکر دو طریق مختلف را در عالم شرق و عالم غرب ایجاد نموده‌است.
سایه سنگین و مرتفع کلیسا هر چه بیشتر به طرف آسمان کوشیده و کشیده‌بود، علوم زمینی از هر نوع را به قهقهرا کشاند. حتی در سال ۱۲۰۹ میلادی مجمع کلیسای پاریس رسماً رهبانان و مسیحیان را منع کرد که کتاب‌های علوم طبیعی بخوانند و این کار را گناهی نابخشودنی خواند. تنگ‌فکری اروپایی هرگونه خلاقیت استعداد را خفه می‌کرد. هر تحقیق و پژوهش مستقلانه‌ای را مانع می‌شد و گاه اگر پنهانی فکر و اندیشه‌ای با دوات‌های سیاه بر کاغذ‌های سپید نوشته می‌شد هم کاغذ‌ها و هم آن متفکر را در ملأعام در میان هیزم‌ها می‌سوزاند. همزمان یا این وضعیت لجن‌بار تاریک و جاهلانه و علم‌ستیزانه اروپا، مسلمانان، اما دلباخته کتاب بودند.
آن‌ها که طبق آموزه‌های اسلامی ارزش فراوانی برای علم و دانش قائل بودند و مهم‌ترین و بهترین راه ترویج و حفظ علوم و آثار فکری را کتابت و مسئله کتابخوانی یافته‌بودند، اقدام به احداث کتابخانه‌های بسیار عظیم و مملو از کتاب‌هایی در همه علوم کرده‌بودند. فاطمیان مصر با تأسیس کتابخانه بزرگ دارالعلم هزارو ۸۰۰ جلد در علم فلسفه و ۶ هزارو ۵۰۰ جلد در علوم ریاضی و هزاران جلد در علوم گوناگون جمع‌آوری کرده‌بودند. همچنین یکی از خلفای فاطمی مصر کتابخانه‌ای بسیار بزرگ به کمک معماران بزرگ جهان اسلام در فسطاط بنا نمود که شامل تالاری بزرگ و وسیع در وسط و قفسه‌هایی شامل هزاران جلد کتاب در اطراف بود و همین کتابخانه الهام‌بخش ایجاد کتابخانه‌های نوین جهان است.
این دلباختگی و شیفتگی بی‌غایت مسلمین و اهتمامشان بر کتاب و کتابخوانی به قدری بود که در جنگ عموریه و آنکارا بر خلاف رسم رایج جنگ‌ها که تسلیم سلاح‌های جنگی و زنان طرف مقابل را شرط صلح اعلام می‌نمودند، مسلمانان تسلیم کتاب‌های قدیمی یونانی را شرط صلح با بیزانس اعلام کردند. همچنین مأمون عباسی پس از پیروزی بر روم شرقی از میخاییل سوم خواست تمام آثار فلسفه که تا آن زمان به عربی ترجمه نشده‌بودند، به عنوان خراج جنگی تحویل مسلمانان دهد و اروپایی‌ها که این کتاب‌ها را کاغذپاره‌هایی بی‌ارزش و کم‌اهمیت می‌دانستند با کمال میل و رغبت تمام آنان را تحویل مسلمین نمودند. در طول تاریخ جنگ‌های مسلمانان و مسیحیان، همواره شرط تسلیم و تقدیم کتب قدیم یونانی یکی از شروط دائمی مسلمانان می‌شود و اروپایی‌ها به طمع اینکه شاید بتوانند با این نوشته‌های کم‌ارزش و دست‌وپا گیر کهن یونانی، حاکمان اسلامی را با خود همراه کنند بسیاری از کتب مربوط به پزشکی و داروسازی و شیمی را در اختیار سپاهیان اسلام قرار می‌دادند.
این عشق وافر به کتاب مختص طبقه علما و دانشمندان مسلمان نماند و توده مسلمانان نیز در پی سفارشات مکرر دینی علاقه‌مند به کتابخوانی و کتابداری شدند، بنابراین کتابخانه‌هایی عمومی با گنجایش چندین هزار کتاب در ری، بغداد و مصر بنا شد که کتاب و دوات و کاغذ رایگان در اختیار مراجعین قرار می‌دادند و حتی مقرری ویژه‌ای به محققان این کتابخانه‌ها اختصاص یافت، بنابراین از همان روزگار قدیم و از قرون ابتدایی تمدن اسلامی علم‌آموزی و کتابخوانی به یکی از علاقه‌مندی‌های ویژه عموم مسلمانان تبدیل شده و تا به امروز نیز با همه پستی و بلندی‌های خود در میان قاطبه مسلمین ادامه یافته‌است.
نمایشگاه‌های مختلف کتاب سالانه جهان اسلام از قاهره تا مسقط و این روز‌ها در تهران، فرصتی دوباره است برای توجهی بیشتر به این سنت دیرینه اسلامی و بازیابی ارزش‌های مهم اسلامی در دانش‌گرایی و کتابخوانی. توجه ویژه دوباره علمای دینی و به ویژه اهتمام فوق‌العاده رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر نیز قطعاً نقش بسزایی در اوج‌گیری این فرهنگ همیشه زنده اسلامی خواهد داشت. امید که با اقبال دوباره عموم مسلمین به این مهم، باری دیگر جهان اسلام دوران طلایی خود را در عرصه علم بازیابی کند.
