جوان آنلاین: وسعت ایران ۱۶۵ میلیون هکتار است که در طول تاریخ ۵/۱۸ میلیون هکتار آن به کشاورزی اختصاص یافته و از این میزان ۵۷ درصد آن به صورت دیم و ۴۳درصد به صورت آبی کشت می‌شود. علاوه بر اینکه سالانه ۵/۳ تا ۴ میلیون هکتار از اراضی تحت آیش (نکاشت) قرار می‌گیرند. از این میزان اراضی کشاورزی فقط ۳/۱ میلیون هکتار اراضی بدون محدودیت و مناسب هستند و مابقی محدودیت‌هایی همچون شوری، شیب و... دارند. در حال حاضر سالانه حداقل ۱۰ هزار هکتار از اراضی حاصلخیز کشاورزی به توسعه شهر‌ها و مناطق صنعتی تبدیل می‌شوند. در حال حاضر عدم وجود برنامه‌های جامع مدیریت و حفاظت منابع خاک منجر به تغییر کاربری اراضی حاصلخیز کشاورزی و تهدید امنیت غذایی و همچنین هدر رفت آب و تشدید اثرات خشکسالی، افزایش سیل‌ها، گرد وغبار، طوفان‌های شن و گاز‌های گلخانه‌ای شده است.
مساحت ایران حدود ۱۶۵ میلیون هکتار است که در یک اقلیم خشک و نیمه خشک واقع شده بنابراین از لحاظ کیفی و کمی با محدودیت‌های شدید منابع پایه خاک مواجه است. به گفته کارشناسان اگر حدود ۵۰ میلیون هکتار از اراضی کشور آبی باشد، قابلیت توسعه کشاورزی را دارد، ولی در حال حاضر به دلیل محدودیت منابع آبی چنین ظرفیتی وجود ندارد و اراضی در چرخه تولید کشور حدود ۵/۱۸ میلیون هکتار است که از این میزان حدود ۵/۸ میلیون هکتار آن آبی و حدود ۱۰ میلیون هکتار آن دیم است.
بنابراین از حدود ۳۲ میلیون هکتار از اراضی قابل کشت به دلیل محدودیت منابع آب نمی‌توان استفاده کرد. دکتر مهدی رستم‌زاده کارشناس علوم خاک محدودیت‌ها را به آب ختم نمی‌کند و می‌گوید: «از ۵/۱۸ میلیون هکتار اراضی تنها ۳/۱ میلیون هکتار آن فاقد محدودیت و باقی آن نیز شامل محدودیت‌هایی، چون شوری، قلیایی بودن، زهدار بودن، توپوگرافی، سنگ‌دار بودن و عمق خاک است و در واقع فقط ۳/۱ درصد این اراضی در کلاس یک قرار می‌گیرد.»
به گفته وی، این میزان فرسایش خاک نسبت به متوسط دنیا خیلی بالاست و موجب تخلیه عناصر غذایی خاک می‌شود و خاک زراعی ما را دچار مشکل می‌کند که این فرسایش فقط در اراضی زراعی اتفاق نیفتاده و در جنگل‌ها، تپه‌ها، مراتع، دامنه‌ها، کوه‌ها نیز شاهد آن هستیم. رستم‌زاده با بیان اینکه مدیریت خوبی در آب شرب، صنعتی و کشاورزی نداریم که یکی از راه حل‌های آن خاک است، می‌گوید: «اگر در طبیعت مدیریت پایدار خاک داشته باشیم در نتیجه آن تنظیم چرخه آب و توزیع مناسب و کاهش تلفات آن در طبیعت را شاهد خواهیم بود علاوه بر اینکه از تخریب خاک جلوگیری شده و کاهش رواناب و رسوبات را خواهیم داشت.»
این کارشناس حوزه خاک به مدیریت پایدار خاک و نقش آن در افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی اشاره کرده و تصریح می‌کند: «به همین منظور اقداماتی همچون شناسایی و رده‌بندی خاک‌ها و تناسب اراضی و همچنین افزایش نفوذپذیری و کاهش تبخیر آب را باید در برنامه داشته باشیم. بعضی از کشت‌ها نفوذپذیری خاک را تا حد زیادی کاهش می‌دهد همچون کاشت گیاه چای در شمال به طوری‌که در سال‌های اخیر جنگل‌ها را می‌تراشند و به جای آن چای کار می‌کنند و به همین دلیل است که در استان‌های شمالی شاهد افزایش سیلاب هستیم.»
وی با تأکید بر اینکه این کشت‌ها تا یک چهارم نفوذپذیری خاک را کاهش می‌دهد، می‌گوید: «مدیریت خاک، حاصلخیزی و تغذیه خاک را تا ۵۰ درصد افزایش می‌دهد که به ازای آن محصول نیز ۵۰ درصد افزایش می‌یابد. مدیریت خاک منجربه مدیریت موجودات زنده در آن و تقویت تنوع زیستی نیز می‌شود به طوری که یک فنجان از خاک خوب به اندازه کره زمین موجودات زنده در آن است که تاکنون کمتر از ۱۰درصد آن شناخته شده است و هرکدام از این موجودات وظیفه خاصی در خاک دارند.»
کسی خاک حاصلخیر را نمی‌بیند
در برنامه ششم توسعه مصوب شده بود تا سالانه ۵۰۰ هزار هکتار طرح‌های حفاظت خاک انجام شود ولی به گفته مسئولان انجمن علوم خاک ایران، حتی یک ریال برای این موضوع اختصاص نیافت. حفاظت و مدیریت پایدار خاک می‌تواند تأمین امنیت غذایی، حل بحران آب و حفظ محیط‌زیست را برای تک‌تک ایرانیان به ارمغان بیاورد. خدمات خاک به جامعه، طبیعت و محیط‌زیست در تولید محصولات مختلف و تأمین امنیت غذایی مشخص است به طوری‌که بیش از ۹۹درصد غذای انسان‌ها از خاک به دست می‌آید.
تولید مواد اولیه پوشاک، چوب و سایر نیازمندی‌های بشر، توزیع و تنظیم جریان تصفیه و ذخیره‌سازی آب در طبیعت و همچنین ذخیره و نگهداری بذر گیاهان و ذخایر ژنتیکی ارزشمند توسط خاک انجام می‌شود. ضمن اینکه کاربرد‌های عمرانی، صنعتی، داروسازی و تولید انرژی نیز از دیگر این خدمات است. در کشوری مثل هلند برای کار‌های ساختمانی و ساخت و سازهایش از خارج از کشور خاک وارد می‌کند ولی در ایران به دلیل اینکه محدودیت خاک وجود ندارد ارزش آن را به درستی نمی‌دانیم. دانشمندان جهانی یکی از راه‌های نجات کره زمین را استفاده از خاک و دفن کربن در دل خاک می‌دانند. در دنیا بیش از ۱۰ هزار نوع خاک داریم که بیش از هزار نوع مدیریت می‌خواهد زیرا اراضی کشاورزی غذای انسان‌ها را تأمین می‌کنند. اما معلوم نیست چرا مسئولان درصدد رفع معضلات خاک نیستند. ولی نباید فراموش کنیم که با تداوم این وضعیت تا چند دهه آینده اثری از این اراضی باقی نخواهد ماند.
کاهش سرانه زمین‌های کشاورزی به شدت امنیت غذایی را مورد تهدید قرار می‌دهد به طوری که همیشه انسان‌ها با بمب و جنگ کشته نمی‌شوند و قحطی‌های ناشی از کمبود غذا در جنگ جهانی اول منجر به مرگ ۴۰ درصد جمعیت ایران شد. یکی از برنامه‌های پیشنهادی برای خاک اجرای قانون حفاظت از خاک و تقویت تشکیلات اجرایی متولی مدیریت و حفاظت از خاک و همچنین تهیه نقشه‌های خاک در مقیاس مدیریت پذیر می‌باشد. این کار در دنیا حدود ۶۰ تا ۷۰ سال پیش انجام شده ولی در ایران هنوز این کار انجام نشده است.
