جوان آنلاین: محمدرضا مهراندیش، دکترای تاریخ هنر از دانشگاه ملی اسلامی دهلی دارد. وی نویسنده، پژوهشگر حوزه فرهنگ و مدرس دانشگاه است. ریاست موزه ملی ایران نیز از جمله سوابق او است. وی هم اکنون عضو گروه هنر شرق فرهنگستان هنر و همچنین معاون اداره کل موزه‌ها در وزارت میراث فرهنگی است. تلاقی نوروز و رمضان و قرار گرفتن در دو مناسبت ملی و مذهبی باعث شد سراغ او برویم و نوروز را بهانه‌ای قرار دهیم تا سؤالاتی درباره موزه‌ها و موزه‌گردی بپرسیم. وی معتقد است این تلاقی فرصت خوبی خواهد بود که مردم در تعطیلات نوروزی برای بازدید از موزه‌ها و مراکز تفریحی و گردشگری شهر‌های خودشان بیشتر وقت بگذارند.
ابتدا تعریفی از موزه و کارکرد آن داشته باشیم.
در حقیقت کارکرد موزه در تعریف آن نهفته است. آخرین و جدیدترین تعریف جهانی از موزه در کنفرانس عمومی شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) در شهر پراگ در سال ۲۰۲۲ موزه را چنین تعریف کرده است: «موزه یک مؤسسه دائمی غیرانتفاعی در خدمت جامعه است که به پژوهش، گردآوری، حفاظت، تفسیر و نمایش میراث ملموس و ناملموس می‌پردازد. از آنجا که موزه‌ها برای عموم قابل دسترس و فراگیر هستند، تنوع و پایداری را پرورش می‌دهند. آن‌ها به صورت اخلاقی و حرفه‌ای اداره می‌شوند و ارتباط برقرار می‌کنند و با مشارکت جوامع، تجارب متنوعی را در راستای آموزش، لذت، تأمل و به اشتراک‌گذاری دانش فراهم می‌سازند.» شما اگر به محور‌های این تعریف توجه کنید، کارکرد و مأموریت و وظایف موزه‌ها دقیقاً مشخص می‌شود. مقولاتی مانند آموزش، پژوهش، حفاظت و نمایش آثار، تجربه آموزی، لذتبخشی از کارکرد‌های موزه‌ها برای مخاطبان و بازدیدکنندگان است، البته ما با توجه به فرهنگ ایرانی- اسلامی‌مان می‌توانیم کارکرد‌های بومی و ملی دیگری را به این کارکرد‌های بین‌المللی بیفزاییم. مثلاً موضوعاتی مانند یادآوری و عبرت‌آموزی از تاریخ و رویداد‌های فرهنگی- تاریخی، توسعه صلح و مهربانی و دوستی و غیره.
نقش و تأثیر مهمی که موزه‌ها در هویت‌بخشی ملی و تاریخی ما دارند، چیست؟
موزه‌ها به مثابه یک نهاد، دارای قابلیت‌ها و ظرفیت‌های مختلفی هستند و زوایای ناشناخته‌ای برای انجام کار‌های اصیل، اثربخش و ماندگار در همه جهان دارند. در حال حاضر، ۱۰۴ هزار موزه در کشور‌های گوناگون فعال هستند و هر یک از این موزه‌ها می‌توانند اتحاد و همبستگی را با توجه به داشته‌های‌شان به بخش‌های مختلف جامعه سوق دهند. اکنون موزه‌های ایران هم که در مجموع ۸۲۹ موزه هستند، به عنوان نهاد‌های فرهنگی و آموزشی نقشی سازنده و تعیین‌کننده در مناسبات فرهنگی و اجتماعی محلی، استانی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی دارند و توانسته‌اند بستر‌های مناسبی را جهت حضور فرهنگی فعالانه مردم در سطح کشور مهیا کنند. بی‌تردید جایگاه موزه‌ها به عنوان سرمایه فرهنگی شهر‌های مختلف در زمینه توسعه علم، معرفت و آگاهی نسبت به موضوعات و مسائل میراث فرهنگی، بسیار اثرگذار است و می‌توانند تقویت و انسجام هویت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی را توسعه دهند و پیوند‌ها و کنش‌های متفاوت اجتماعی را هدایت کنند و زمینه‌ساز حفظ و نگهداری عادات، آداب و رسوم و سنت‌های ملی و اسلامی باشند.
موزه‌گردی خوب چگونه است و چطور باید از موزه‌ها بازدید کنیم؟
همانطور که عرض کردم موزه مکانی فرهنگی، هنری، تاریخی و آموزشی است و البته در کنار این‌ها قابلیت تفریحی و غنی‌سازی اوقات فراغت مردم و بازدیدکنندگان را هم دارد، اما در مرحله اول موزه‌ها مخازن دانش و مراکز نگهداری تجربه‌های بشری هستند و بازدیدکنندگان موزه هم آنگونه که آمار‌های جهانی نشان می‌دهد، بیشتر با رویکرد فرهنگی به موزه‌ها می‌روند، پس مقوله موزه‌گردی به شکل تعریف‌شده و ساختارمند به گونه‌ای است که بازدیدکنندگان و پژوهشگران را در موقعیت درک و شناخت بهتر از جهان قرار می‌دهد. به هر حال موزه، مؤسسه‌ای است که مجموعه‌ای از دستاورد‌های دانش بشری را گردآوری و حفاظت کرده و با دسته‌بندی و مستندنگاری، آن مجموعه‌ها را به نمایش می‌گذارد، بنابراین بازدیدکنندگان علاقه‌مند باید برای بازدید از موزه‌ها این قابلیت موزه را مدنظر داشته باشند. تجربه بازدید از موزه، تجربه‌ای ارزشمند است و باید بازدیدکننده نهایت بهره را از بازدید خود ببرد، البته بازیدکنندگان از موزه با توجه به خاستگاه‌های مختلف اجتماعی و تجربه‌های متفاوت در زندگی شخصی و جمعی‌شان باهم فرق می‌کنند و هر بازدیدکننده‌ای با انگیزه‌ای متفاوت به موزه می‌رود و تجربه و دریافت متفاوتی هم از بازدیدش خواهد داشت. ممکن است مخاطبان موزه‌ها با انگیزه‌های متفاوتی مانند پژوهش، یادگیری، تجربه‌آموزی، گذران اوقات فراغت، تفریح و تفنن و ... به بازدید موزه بروند، به همین خاطر بازدید‌های موزه‌ای و نیز شناختی که این بازدید‌ها با خود به همراه می‌آورد، قاعدتاً یکسان نیستند.
شما به عنوان کسی که در این مسیر تجربه دارید، برای عده‌ای که می‌گویند موزه یک مکان حوصله‌بر است و هیچ کارکردی ندارد، چه حرفی دارید؟
کسانی که چنین نظر و قضاوتی درباره موزه‌ها دارند، به نظرم از لحاظ آماری تعداد قابل توجهی نباشند، اما به هر حال کسانی هم هستند که موزه را یک مکان خسته‌کننده می‌دانند. مطمئناً اگر چنین برداشتی از موزه‌ها موجود است، بخشی از اشکال و ایراد کار به اهالی موزه و موزه‌داری برمی‌گردد، چون امروز دیگر موزه‌ها باید از هر لحاظ جذاب و گیرا باشند، زیرا رسانه‌های جدید رقبای سرسختی برای جذب مخاطبان موزه هستند. موضوعاتی مانند طراحی، موزه‌آرایی، سناریو، چیدمان، رنگ و نور، اطلاعات، سایت‌های اطلاع‌رسانی، راهنمایان و راویان موزه، تبلیغات، زیرنویس آثار و اشیای موزه‌ها و بهره‌گیری از خدمات رفاهی و عرضه باکیفیت محصولات فرهنگی متناسب با موضوع موزه‌ها خیلی بیشتر از گذشته برای مخاطبان موزه‌ها دارای اهمیت است. جست‌وجوگری با هر انگیزه‌ای از ویژگی‌های مشترک بازدیدکنندگان موزه‌هاست. هر مخاطبی که به موزه پا می‌گذارد، هدف خاص خود را دارد. موزه‌دار باید بداند که مخاطب به شکل هدفمندی سراغ موزه آمده است و باید فضای مناسبی برای بهره‌مندی مخاطب برای رسیدن به محتوای مورد نظر او را مهیا کند و مشوق او برای بازدید از موزه‌های دیگر هم باشد. شناخت مخاطب، سنجش و ارزیابی مخاطبان از دو دیدگاه کمیت و کیفیت باید مورد مطالعه مدیران موزه‌ها و موزه‌داران باشد و این سنجش‌ها از مقدمات لازم برای مخاطب‌شناسی موزه است.
تعطیلات نوروزی امسال همزمان با ماه مبارک رمضان است و شاید تلاقی رمضان و نوروز فرصت سفر را از خانواده‌های ایرانی بگیرد، پیشنهاد شما برای بازدید از موزه‌ها چیست؟
بله درست است. امسال هم تعطیلات نوروزی و ایام ماه مبارک رمضان باهم مصادف شده‌اند و همانطور که شما اشاره کردید، طبیعی به نظر می‌رسد روی سفر‌های نوروزی اثرگذار باشد. به هر حال این تلاقی می‌تواند فرصت خوبی باشد که مردم در تعطیلات نوروزی برای بازدید از موزه‌ها، مراکز تفریحی و گردشگری شهر‌های خودشان بیشتر وقت بگذارند. می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب و تدابیر لازم حال و هوای معنوی و ارزش‌های معنوی ماه رمضان را بیشتر در کنار برنامه‌های نوروزی معرفی کرد. به هر حال آغاز سال نو، رویش زیبای طبیعت است و ماه رمضان هم همیشه نویدبخش طراوت و سرزندگی معنوی و باطنی است. اگر بخواهیم امسال رویش طبیعت، برکات مضاعفی ان‌شاءالله خواهد داشت. همانگونه که حضرت حافظ فرموده است: «ز کوی دوست می‌آید نسیم باد نوروزی / از این باد ار مدد خواهی چراغ دل بر افروزی»، به هر حال تلاقی ماه فروردین و ماه رمضان ما را بیشتر به سوی سعادت و خوبی رهنمون خواهد کرد. همانگونه که نوروز برای ما ایرانیان همراه با آیین‌های پاکی و پاکیزگی است، رمضان هم همراه با آیین‌های طراوت و تطهیر جسم و جان است. تا آنجا که من خبر دارم تمامی موزه‌های کشور برنامه‌های ویژه و مناسبی برای این تلاقی مبارک نوروز و ماه رمضان تدارک دیده‌اند و در این ایام گردش و سیاحت در موزه با دهان روزه حس و حال دیگری خواهد داشت.
راهکار‌های پیشنهادی شما برای جلب مخاطبان در سنین مختلف به موزه‌ها چیست؟
مهیا کردن بستر‌های مناسب شرایط حضور فعالانه اقشار مختلف مردم با سنین متفاوت، به خصوص کودکان و نوجوانان همراه خانواده‌های‌شان در موزه‌ها با به‌کارگیری نیروی انسانی باانگیزه، کاردان، بادانش، بادرایت و دلسوز و اتخاذ رویکرد‌های شایسته، جذاب و خلاقانه محقق خواهد شد. موزه به عنوان نهادی اجتماعی برای اعتلا و ارتقای دانش بشری و نیز توسعه علم، معرفت و آگاهی، دانایی و توانایی، نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای برای جلب مخاطبان مختلف دارد. با توجه به کمبود اعتبارات مالی برای جذب نیروهای متخصص در موزه‌ها لازم است برای خدمت‌رسانی بهتر و فراگیر موزه‌ها و بهره‌مندی موزه‌ها از ظرفیت اهالی فرهنگ، هنر، تاریخ و موزه‌داری و همچنین برای توسعه فعالیت‌ها و اقدامات موزه‌ای از علاقه‌مندان به امور موزه و موزه‌داری برای همکاری و مشارکت در اداره موزه‌ها دعوت شود. ابتدا باید برای داوطلبان دوره‌های آموزشی برگزار شود و در نهایت از بین دانشجویان و دانش‌آموختگان رشته‌های مرتبط با موزه‌داری افرادی برای همکاری در این زمینه انتخاب شوند.
کدام موزه‌ها را برای گشت نوروزی پیشنهاد می‌کنید؟
اجازه بدهید من فعلاً فقط درباره موزه‌های شهر تهران صحبت کنم. به هر حال کاخ موزه‌های گلستان، نیاوران و سعدآباد و همچنین موزه ملی ایران همیشه برای بازدید در ایام تعطیلات مورد توجه بوده و هستند، اما امسال به خاطر مصادف‌شدن نوروز و ماه رمضان، یکی از پیشنهاد‌های من برای این ایام، بازدید از موزه ملی قرآن است و موزه ملی فرش و موزه رضا عباسی هم زیباست، البته در سال‌های اخیر تعدادی موزه خصوصی خوب و زیبا هم در تهران راه‌اندازی شده است که به دست آوردن نام‌های آن‌ها هم خوشبختانه در فضای مجازی کار آسانی است. در پایان سال خوب و پربرکتی را برای همه مردم عزیز ایران آرزو می‌کنم و امیدوارم حال همه ما در سال جدید، بهترین حال باشد.
