2015 فصل اتحاد اقتصادی اوراسیا در برابر ناتو

مقدمه

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 و برون آمدن پانزده کشور مستقل از دل آن، مساله همگرایی مجدد این کشورها در جنبه های مختلف همواره مطرح بوده است. در بعد امنیتی و نظامی شاهد شکل گیری سازمان «پیمان امنیت جمعی» بودیم که با تشویق روسیه کماکان به فعالیت خود ادامه می دهد.

اما در بعد اقتصادی پس از رایزنی های متعدد، اتحادیه گمرکی سه جانبه در سال 2010 بین سه کشور روسیه، بلاروس و قزاقستان شکل گرفت. با تصمیم مشترک این سه کشور، ابعاد و دامنه همکاری های تجاری بین آنها توسعه یافته و با پذیرش اعضای جدید در چارچوب نوینی یعنی "اتحادیه اقتصادی اوراسیا EEU" از ابتداي ژانويه سال 2015 ميلادي فعالیت خود را بطور رسمی آغاز کرد. عملیاتی شدن اتحادیه اقتصادی ارواسیا در وهله نخست به ايجاد بازار مشترک بزرگی در حوزه کشورهاي مستقل همسود عضو این اتحادیه منجر خواهد شد. در عین حال هدف اولیه و اصلی ایجاد این اتحادیه تسهیل تجارت میان کشورهای استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی است. ارمنستان در دوم ژانویه 2015 به عضویت کامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا درآمد. همچنین توافقنامه پیوستن قرقیزستان به این اتحادیه در 23 دسامبر 2014 به امضا رسید.

ابعاد و اهمیت

اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حال حاضر از کشورهای روسیه، بلاروس و قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان تشکیل شده است. مجموع مساحت اعضای کنونی این اتحادیه بیش از 20 میلیون کیلومتر مربع، جمعیت آنها بیش از 180 میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی آنها در سال 2013 میلادی حدود 4 تریلیون دلار (بر اساس معیار برابری قدرت خرید) بوده است. در نتیجه آغاز به‌کار اتحادیه اقتصادی اوراسیا بازار بزرگی در چارچوب قوانین سازمان تجارت جهانی ایجاد شده، تجارت میان اعضا بهبود یافته و تسهیلات بسیاری را در این زمینه برای کشورهای عضو به ارمغان می‌آورد.

در چارچوب این اتحادیه، اعضای آن موافقت خود را با تردد آزاد کالا، سرمایه، نیروی کار و خدمات در مرزهای اوراسیا اعلام کرده‌اند. اعضای اوراسیا همچنین اعلام کرده‌اند که سیاست مشترکی در زمینه انرژی، صنعت، کشاورزی و وسایل نقلیه خواهند داشت. سه کشور پایه‌گذار پیمان اقتصادی اوراسیا پیش از این اتحادیه گمرکی اوراسیا را در سال 2010 بنیان نهاده بودند.

با عملیاتی شدن اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مبادلات تجاری میان کشورهای عضو با سهولت بیشتری انجام خواهد شد. از مهم‌ترین اهداف این اتحادیه، برداشت و حذف تدریجی قوانین گمرکی داخلی این کشورها در داخل اتحادیه است. همچنین قرار دادن تعرفه خارجی مشترک در میان کشورهای عضو این اتحادیه و هماهنگ سازی روندهای گمرکی این کشورها از دیگر اهداف آن می‌باشد. روسای جمهوری و نخست وزیران سه کشور در شورای اوراسیا عضویت خواهند داشت و برنامه‌های این پیمان اقتصادی را تعیین می‌کنند.

تاکید پوتین

آغاز فعالیت این اتحادیه، به خصوص برای ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پوتین چندی قبل در جریان اجلاس سران اتحادیه اقتصادی اوراسیا در مسکو ضمن اشاره به اینکه اصول اساسی این اتحادیه، شامل روابط برابر، واقع بینی و احترام متقابل است، آمادگی این اتحادیه برای همکاری با کشورهای همسایه در چارچوب جامعه کشورهای همسود و شرکای دیگر در شرق و غرب را اعلام کرد. رییس جمهوری روسیه در عین حال بر ضرورت توسعه همکاری های اقتصادی میان کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و گردش کالا بدون موانع بوروکراتیک میان آنها تاکید و ایجاد تسهیلات ویژه در این چارچوب را برای جذب اعضای بیشتر ضروری دانست. اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ابتدا از کشورهای روسیه، بلاروس و قزاقستان تشکیل شده بود.

پوتین با اشاره به پیوستن ارمنستان و قرقیزستان تاکید کرد که پیوستن این دوکشور موجب پیشرفت و ترقی آنها می شود. رییس جمهوری روسیه گفت: در نتیجه آغاز به‌کار اتحادیه اقتصادی اوراسیا بازار بزرگی در چارچوب اصول سازمان تجارت جهانی ایجاد می شود. وی همچنین سکونت 180 میلیون نفر در کشورهای عضو این اتحادیه را از مزیت های مهم دیگر این تشکیلات اقتصادی خواند. مسلما روسیه تلاش فزاینده ای از جمله از طریق تشکیل اتحادیه اقتصادی ارواسیا انجام می دهد تا همه کشور های حوزه خارج نزدیک بویژه کشور های با اهمیت این حوزه مانند قزاقستان، بلاروس و اوکراین را در حوزه نفوذ خود حفظ نماید.

شواهد حاکی از این است که روسیه حاضر است برای حصول به این هدف، منابع مالی و امتیازات زیادی در اختیار این کشورها قرار دهد. هر چند که درباره اوکراین با توجه به تمابلات غربگرایانه دولت کی یف این تلاش ها تاکنون با ناکامی مواجه شده است.

گسترش اتحادیه

دوماي روسيه در اواخر سپتامبر 2014، پيمان ايجاد اتحاديه اقتصادي اوراسيا را تصويب کرد. این پيمان که روساي جمهوري روسيه، بلاروس و قزاقستان آن را در ماه می 2014 به امضا رساندند و با 441 راي موافق و 226 راي مخالف به تصويب نمايندگان دوماي روسيه رسيد. پيمان ايجاد اتحاديه اقتصادي اوراسيا که براي اين سه کشور سندي پايه به حساب مي آيد، چشم انداز اقتصادي جديدي را براي آنها پيش بيني مي کند. سه کشور پایه‌گذار پیمان اقتصادی اوراسیا پیش از این اتحادیه گمرکی اوراسیا را بنیان نهاده بودند. دولت روسیه چندی قبل از آمادگی اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای پذیرش اعضای جدید خبر داد.

در این زمینه وزارت امور خارجه روسیه در 27 دسامبر از اعلام آمادگی 40 کشور برای امضای توافقنامه منطقه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا خبر داد و اعلام کرد که این اتحادیه آماده امضای قرارداد با اعضای جدید است. در این راستا برخی گزارشها حاکی از آن است که تاجیکستان و ازبکستان نیز احتمالا در سال 2015 به اتحادیه اقتصادی اوراسیا خواهند پیوست. به گفته مقامات این اتحادیه، تاجیکستان یکی از کشورهای فعال در سازمان پیمان امنیت جمعی محسوب می‌شود و در چارچوب منطقه آزاد تجاری بطور کامل فعالیت می‌کند، از این رو، الحاق این کشور به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به احتمال زیاد صورت خواهد گرفت. ازبکستان نیز ممکن است در سال 2015 به این اتحادیه ملحق شود.

با توجه به اینکه اتحادیه اقتصادی اوراسیا باعث رشد اقتصاد روسیه و کشورهای عضو این سازمان خواهد شد، لذا فضای واحد اقتصادی که در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا ایجاد شده است، برای دیگر کشورهایی که مرزهای مشترک با روسیه ندارند نیز دارای جذابیت‌های زیادی است. پوتین پیش تر اعلام کرده بود اساسنامه این اتحادیه اقتصادی به گونه ای تنظیم می شود که حتی امکان اضافه شدن کشورهایی مانند ترکیه و هند نیز به آن وجود داشته باشد.

رقیبی برای غرب

به اعتقاد ناظران، عملیاتی شدن اتحادیه اقتصادی اوراسیا به خصوص برای روسیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مسکو مدت‌ها تلاش کرد همسایگان روسیه را برای پیوستن به اتحادیه ای بدیل در مقابل اتحادیه اروپا تشویق نماید. اتحادیه اقتصادی اوراسیا قرار است به وزنه‌ای اقتصادی در مقابل اتحادیه اروپا، چین و آمریکا تبدیل ‌‌شود. در واقع یکی از دلایل ابتکار روسیه برای تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مقابله با اقدامات اتحادیه اروپا برای افزودن برخی کشورهای همسود مانند اوکراین به این اتحادیه بوده است. این در حالی است که روسیه برای پیوستن کشورهای جدا شده از اتحاد جماهیر شوروی به این اتحادیه جدید اقتصادی ناچار است امتیازات فراوانی به آنها بدهد.

از جمله ولادیمیر پوتین در اوایل سال 2014 اعلام کرد که کشورش دو میلیارد دلار وام در اختیار بلاروس قرار می دهد. اما در مقابل ابراز تمایل برخی کشورها که به گفته وزارت خارجه روسیه شمار آنها حدود 40 کشور است برای عضویت در این اتحادیه اقتصادی، به نوبه خود نشانگر وجود توانمندی های قابل توجهی در این اتحادیه اقتصادی است. البته اولویت مسکو در حال حاضر پیوستن سایر کشورهای همسود به این اتحادیه است. اکنون بسیاری از کشورها با آگاهی از پتانسیل موجود در این اتحادیه اقتصادی چه از لحاظ بازار فروش و چه برای افزایش تعاملات اقتصادی خواهان پیوستن به آن هستند. بویژه پیوستن کشوری مانند قرقیزستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حالی که خود عضو سازمان تجارت جهانی است، نشان دهنده اهمیتی است که کشورهای همسود برای این اتحادیه قائل هستند. به گفته رئیس جمهوری روسیه، این اتحادیه می تواند همانند اتحاد جماهیر شوروی مدرن شده محسوب شود.

مقابله غرب

اتحادیه اقتصادی ارواسیا در عین حال با چالش های بزرگی نیز مواجه است. از جمله آنها تلاش غرب برای کشاندن برخی کشورهای حوزه خارج نزدیک روسیه مانند اوکراین به دایره نفوذ اتحادیه اروپا و ناتو و نیز ادامه برنامه "همکاری شرقی" برای جذب کشورهای جزو شوروی مانند ارمنستان، آذربایجان، مولداوی، گرجستان، بلاروس و اوکراین به سوی غرب و نهاد های غربی است. با این حال مساله اوکراین و اینکه به کدام بلوک یعنی اتحادیه اقتصادی ارواسیا یا اتحادیه اروپا بپیوندد، از حساسیت زیادی برخوردار است. تلاش ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه در چند سال اخیر برای الحاق اوکراین به این اتحادیه با شکست مواجه شد.

می توان گفت که اتحادیه اقتصادی اوراسیا، بدون اوکراین یکی از اعضای کلیدی اش را در اختیار نخواهد داشت و این ضربه بزرگی برای همگرایی اقتصادی شرقی که پوتین بدنبال آن است وارد خواهد کرد. به عقیده پوتین عضویت اوکراین در این اتحادیه، باعث سودهای میلیاردی برای اقتصاد اوکراین و رشد درآمد ناخالص ملی آن خواهد شد. در مقابل مقامات اتحادیه اروپا بارها هشدار دادند که عضویت اوکراین در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، خط بطلانی بر توافقنامه تجارت آزاد و در نهایت عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا خواهد کشید.

در واقع اوکراین از مدت ها پیش برای پیوستن به این اتحادیه تحت فشار بود. در دوره زمامداری ویکتور یانوکوویچ رئیس جمهور سابق اوکراین، پس از چند سال کش و قوس، سرانجام اوکراین پذیرفت که در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به عنوان عضو ناظر حضور داشته باشد. دلیل اصرار روسیه برای پیوستن اوکراین به این اتحادیه نگرانی این کشور از پیامدهای اقتصادی و تجاری پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا بود. اکنون نیز روسیه به دولت غربگرای اوکراین هشدار داده است که اگر اوکراین حتی با تغییر قوانین ملی خود برای اجرای قرارداد تجاری با اتحادیه اروپا آماده شود این مساله با پاسخ و واکنش فوری مسکو روبرو خواهد شد. با این حال باید انتظار داشت که کی یف هر چه سریعتر گامهای همگرایی اقتصادی و تجاری با اتحادیه اروپا را طی کند و در اردوگاه رقبای روسیه قرار گیرد.